مقرنس چیست؟

مقرنس یک عنصر تزئینی معماری سه بعدی است که در کاملترین شکل خود عمدتاً در دوره اسلامی شکوفا شد و بیشترین کاربرد را در گنبدها و نیمه گنبدها داشت. یکی از ویژگی‌ های کلیدی این عنصر مسحورکننده، هندسه آن است که همچنان یک راز باقی مانده و موضوعی است که نیاز به مطالعه عمیق ‌تر توسط هنرمندان و مورخان هنر دارد. با ما همراه باشید تا بیشتر با مقرنس کاری آشنا شوید.

ریشه شناسی و منشأ مقرنس

در مورد ریشه شناسی کلمه مقرنس هنوز بحث هایی وجود دارد. محمد الاسد احتمالاتی را می دهد که از میان آنها می توان به کلمه یونانی koronis اشاره کرد که واژه انگلیسی cornice را نیز معرفی کرده است. منشا این عنصر تزئینی نیز محل بحث است. برخی از نمونه‌ های اولیه و ساده ‌تر مقرنس‌ ها به ایران در زمان امپراتوری هخامنشی (حدود 550 تا 330 ق. م) برمی ‌گردد و در طول دوران پارت (247 پیش از میلاد تا (224 پس از میلاد) و امپراتوری ساسانی (224-651 پس از میلاد) پیچیده ‌تر شده است. بنابراین، منشأ ایرانی را برای این عنصر معماری مطرح می کند.



برخی دیگر از محققان احتمال داده اند که مقرنس به شکل کنونی خود در دوران اسلامی توسعه و شکوفا شده است و نمونه هایی از آن را می توان در اوایل قرن نهم و دهم در مناطقی مانند شمال آفریقا، شمال شرق ایران و مصر یافت. آنها اکثراً موافقند که بغداد، در مرکز جهان اسلام، جایی است که شکل کنونی برای اولین بار ظاهر شد و مدت زیادی بعد در سراسر خاورمیانه و در برخی موارد در غرب گسترش یافت. آنچه مسلم است این است که در قرن دوازدهم، مقرنس به دلیل استفاده فراگیر از آن در بناهای مذهبی و سکولار، به یکی از بارزترین ویژگی های اصلی معماری اسلامی تبدیل شده بود.



به گفته تیتوس بورکهارت، مقرنس شامل واحدهای کنده کاری شده یا قالب ریزی شده کوچکی است که بر اساس تعدادی مدل ازعوامل مختلفی من جمله نیمرخ طاق ها و سطح فرورفتگی طاق ها روی هم جمع شده اند. به دلیل کاربرد آن در قلمروهای مختلف اسلامی، بسته به موقعیت جغرافیایی و دوره ای که در آن ایجاد و مورد استفاده قرار گرفته است، انواع مختلفی از مقرنس های اجرا شده با متریال مختلف یافت می شود. به عنوان مثال، به گفته وینچنزا گاروفالو، در حالیکه آجرهای پوشیده شده با گچ و کاشی های رنگارنگ در ایران و عراق استفاده میشد، چوب پوشش داده شده با گچ در آفریقا دیده میشد و سنگ در سوریه، مصر و ترکیه رایج بود.

عملکرد و زیبایی شناسی مقرنس

مقرنس ها بیشتر در گنبدها و نیمه گنبدها استفاده می شوند، اما این عنصر تزئینی معماری در محراب ها (طاقچه هایی در دیوارهای مسجد که جهت نماز را نشان می دهد) و ایوان ها (فضایی مستطیل شکل که از سه طرف دیوار کشیده شده است) نیز دیده می شود. احتمال داده شده است که مقرنس ها با الهیات و زیبایی شناسی اسلامی مرتبط هستند و در عین حال کارکرد تزئینی نیز دارند.



مقرنس به عنوان یک عنصر تزئینی، انتقال صاف و بدون درز را از یک صفحه صاف و عمودی به یک صفحه افقی و منحنی تسهیل می کند. علاوه بر این، هنگامیکه توسط نور طبیعی روشن می‌ شود، واحدهای کوچک اشکال هندسی و فرم‌ های آن جلوه خارق‌ العاده‌ای ایجاد می‌ کند که وقتی واحدها با کاشی‌ های رنگارنگ یا در نمونه‌ های پیچیده‌ تر با آینه پوشانده می ‌شوند، بیشتر تقویت می‌ شود.

انواع مقرنس

مقرنس ها را از نظر شکل می توان به 4 دسته تقسیم کرد:

مقرنس های پیشانی

مقرنسی را می گویند که متریال آن خودساخته است و در نهایت سادگی و بدون هیچ گونه تغییری به صورت آجر یا گچ، انتهای سطوح خارجی نما بیرونی ساختمان را تشکیل می دهند و استحکام آنها زیاد است.

مقرنس های روی هم قرار گرفته

این مقرنس ها از متریال هایی مانند گچ، آجر و سنگ ساخته می شوند که علاوه بر متریال مورد استفاده اصلی به ساختمان اضافه می شوند و در سطوح داخلی و خارجی بنا به کار می روند. این مقرنس ها بیشتر در چند ردیف (دو تا پنج یا بیشتر) هستند و پایداری متوسطی دارند.

مقرنس های معلق

شبیه منشورهای آهکی آویزان در غارها یا استالاکتیت ها هستند و از چسباندن متریال مختلف از قبیل گچ، سفال، کاشی و مانند آن به سطوح مقعر داخل بنا به وجود می آیند. این نوع مقرنس ها آویزان به نظر می رسند و ثبات کمی دارند.

مقرنس های لانه زنبوری

همانطور که از نامشان پیداست ظاهری شبیه به لانه زنبور دارند و به صورت کندوهای کوچک روی هم دیده می شوند. این دسته از مقرنس ها تا حدودی شبیه مقرنس های آویزان هستند.

اجزاء مقرنس

مقرنس ها ترکیبی از اجزاء کوچکی هستند که به ترتیب خاصی روی هم قرار می گیرند و به تدریج از دیوارهای پایه بالا می آیند و به بالای سقف که «شمسه» نامیده می شود، ختم می شوند و به این ترتیب تطبیق ایجاد می کنند و سقف کامل مقرنس معمولاً در زیر نیم طاق ورودی ها و ایوان ها، در گوشواره گنبدها و گوشه ایوان ها استفاده می شود و در مواردی طاق کامل را می پوشاند. مقرنس ها در سرستون ها، مناره ها، نما بیرونی برج ها و تزئینات داخلی اتاق ها دیده می شوند.



مجموعه مقرنس اگرچه در نگاه اول بسیار پیچیده به نظر می رسد، اما در واقع از ترکیب چند جزء خاص و شناخته شده پدید آمده است. «طاس» یا «طاسه» و «شاپرک» با «پرکه» مهم ترین اجزاء مقرنس را تشکیل می دهند و از تکرار و روی هم نشستن آنهاست که این نوع کاربندی ایجاد می شود. علاوه بر این، مقرنس ها ممکن است دارای جزئی به نام تخت نیز باشند، در میان اجزاء، طاس عنصر اصلی مقرنس می باشد.



طاس طاق کوچکی است که قاعده ای چند ضلعی دارد. این جزء بین دو طبقه با دو «پا»ی مقرنس قرار می گیرد و دو یا چند خط از ساق پا را به نقطه ای از ساق بالا متصل می کند. شاپرک نقطه مقابل طاس است، یک نقطه از ساق پا را به دو خط روی ساق پا متصل می کند و به این ترتیب شکاف بین نقاط طاس را پر می کند.

نکات فنی و کاربردی مقرنس

مقرنس ها به دو سبک ساخته می شوند. در هر مقرنسی عناصر از پایین به بالا کوچکتر و کوچکتر می شوند. مقرنس در جاهای مختلف در سرستون ها، گردنه ها، کتیبه ها و طاق ها استفاده می شوند. وجه تسمیه مقرنس بر اساس محل ساخت آن می باشد. مانند مقرنس های چشمه طاق گلویی، کتیبه ای و سرستون. در مورد طاق نیز از آنجایی که در قوس ها و طاق ها استفاده می شود، مقرنس دارای طاق نیز می باشد. اما آنچه در همه این گونه ها رایج است عناصر تشکیل دهنده آن است که در اصطلاح سنتی ابزار نامیده می شود. مهمترین آنها عبارتند از: شاپرک، طاس،  تخته، شمسه عرقچین، شمسه تخته قطارتی، چهار لنگه منتظم و...



ابزارهای ذکر شده از ابزارهای متداول هستند اما انواعی از آن ها فقط با متریال های گچ، آینه یا آجر استفاده می شود و استفاده از آنها با متریال دیگر مجاز نمی باشد. همه این ابزارها در هنگام کار باید روی یک نقشه استفاده شوند و مهم ترین و کاربردی ترین آنها ترکیب طاس شش ضلعی با دو شاپرک می باشد.



برای مرحله ساخت ابتدا باید به صورت تخته تخته در خارج از ساختمان ساخته شود تا در وقت و زمان کار صرفه جویی شود و هم خطر ریزش آن کمتر شود، پس از نصب هر تخته و محکم نمودن آنها با پشت کار، یک تخته دیگر نصب می شود و برای ارتفاع تیغه بین دو تخته باید از یک تخته گچی نازک که از قبل تهیه شده، استفاده شود. برای بستن تخته ها باید از طناب محکم ولی نسبتا نازکی به نام طناب موئی که به آن قلاب می گویند، استفاده شود و پس از پوشیده شدن با گچ حکم ستون معلقی را برای ریزش کار دارد و سپس کار اجرا می شود.

چند نمونه از مقرنس کاری در ایران

مسجد شاه اصفهان

مسجد شاه که به دستور شاه عباس اول ساخته شد، بخشی از ابتکار معماری بود که در پی تصمیم شاه عباس مبنی بر انتقال پایتخت امپراتوری ایران از قزوین به این شهر مرکزی در اصفهان انجام شد. این شاهکار معماری ایرانی در میدان نقش جهان و طاق بزرگ ورودی نیمه گنبدی آن قرار دارد که 27 متر ارتفاع دارد و یکی از جذاب ترین نمونه های مقرنس را به رخ می کشد که به نظر می رسد بالکن پشت بام مناره را نگه می دارد. تزئینات مقرنس مسجد شاه که با کاشی‌ های موزاییک پلی ‌کروم عمدتاً به رنگ ‌های فیروزه‌ ای، کبالت و سرمه ‌ای پوشانده شده است، بازدید کنندگان را در بدو ورود به ساختمان شگفت ‌زده می‌ کند. در واقع، این طاق یکی از بهترین نمونه های مقرنس کاری را در مقیاس بزرگ ارائه می دهد.

کاخ چهلستون اصفهان

کاخ چهلستون یکی دیگر از نمونه های برجسته مقرنس کاری می باشد. عمارت کوشک اولیه این بنا در زمان شاه عباس بزرگ ساخته شد و بقیه تالارها در زمان شاه عباس دوم به بنا اضافه شد. اگرچه کاخ با نقاشی ‌های دیواری بزرگ و تابلوهای کاشی منقوش تزئین شده است، اما یکی از جذاب‌ ترین بخش‌ های آن، طاق بزرگ بنا است که رو به ضلع شرقی است. خود طاق از دو بخش شامل تالار آیینه تشکیل شده است که به عنوان ورودی ساختمان عمل می کند. همانطور که از نام آن پیداست فضای این تالار مزین به آینه کاری شده و یکی از زیباترین نمونه های مقرنس های نیمه گنبدی را در خود جای داده که با آینه های کوچکی نیز تزیین شده و بر ظرافت این عنصر معماری افزوده است.

مقرنس کاری در سایر نقاط جهان

در سوریه و ترکیه استفاده از سنگ برای مقرنس بیشتر از سایر مصالح بود. در این کشورها به تزیینات سنگی شکل و شمایلی می دادند که با آنچه در ایران با خشت و گچ انجام می شد، متفاوت بود. به هر حال در سوریه دوران  عصر مقرنس را می توان قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی دانست. در مصر و در آغاز مقرنس، استالاکتیت فقط در نما به کار می رفت. در سال 1125 پس از میلاد از سه گوشه به همراه سایر عناصر تزئینی استفاده شد. شکوفایی این هنر زیبا را می توان در زیر بالکن انبارهای مدرسه ابن طولون مشاهده کرد. از دیگر نمونه های شکوفایی این هنر در مصر می توان به صومعه سلطان برس و آرامگاه سنجر سالار اشاره کرد.



ورودی با طاق های استالاکتیتی نیز در مساجد قاهره ایجاد شد. از جمله در مدرسه سلطان حسن در بسیاری از بناهای مقرنس در نماها و در قسمت هایی با اهمیت ویژه ای استفاده میشد. در مساجد دوره‌ های سلجوقی، ترک و عثمانی و قلعه‌ های وابسته به آنها از قرن سیزدهم، از این استالاکتیت‌ها در رواق‌ها و طاق‌ها استفاده میشد. این نوع آثار را می توان در مسجد علاءالدین نجد و مناره های صیغه ای مدرسه ارضه الروم مشاهده کرد. همچنین در آق مدرسه و مسجد سبز در بورسا، به استثنای چند مورد، رواق های مقرنس از ویژگی های مساجد بزگ عثمانی نیست. از طرفی استالاکتیت ها به صورت نواری در زیر بالکن مناره دیده می شوند.



در معماری اندلس و مغربی، گنبدها به شکل مجموعه هایی مانند کندوهای عسل با هندسه مربع و مستطیل شکل می گرفتند که به دور دایره می چرخیدند. کاخ الحمرا در گرانادا اسپانیا دارای برخی از جذاب ترین نمونه های مقرنس در بخش های مختلف معماری خود می باشد که دو مورد از آنها را می توان در تالارهای کاخ شیرها یافت. سقف و گنبد تالار پادشاهان با چوب ماهون نسبتاً پیچیده تزئین شده است که وقتی از پایین به آن نگاه کنید شما را شگفت زده می کند.